Marszałek Piłsudski w roku 1918, gdy Rada Regencyjna powierzała mu 11 listopada władzę wojskową tylko, trzy dni później także cywilną, miał lat niespełna pięćdziesiąt jeden. Powstaje pytanie, dlaczego właśnie on? Skąd wzięło się to, że to on? W tej sytuacji, gdy w Lublinie powstał już lewicowy rząd premiera Daszyńskiego, kiedy Rada Regencyjna próbowała tworzyć rząd już Polski niepodległej – bo rządy Rady Regencyjnej, gabinety istniały przecież już od grudnia 1917 r. – gdy powstawała tu w Krakowie, a właściwie powstała już Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem polityka wybitnego Wincentego Witosa? Dlaczego to Marszałek Piłsudski miał być człowiekiem, którego zadaniem było wszelkie nurty zjednoczyć? Otóż wynikało to z co najmniej 25 lat jego poprzedniej działalności. Z konsekwentnie niepodległościowej działalności Polskiej Partii Socjalistycznej, chociaż walka o niepodległość nie była jedynym celem tej robotniczej przecież partii. Także po rozłamie w roku 1906 w PPS-ie Marszałek Piłsudski stanął na czele tych, którzy nie przekładali celów internacjonalnych nad cele narodowe – to był właściwie powód rozejścia się dwóch grup działaczy i powstania PPS Lewicy i PPS Frakcji Rewolucyjnej. Udział w rewolucji 1905 r., stworzenie i przywództwo wydziału bojowego, a następnie organizacji bojowej PPS-u. Dwukrotne ujęcie przez carskich oprawców. Następnie po przeniesieniu się do Galicji konsekwentna organizacja naszej siły zbrojnej i konsolidacja wokół tej siły, sił politycznych Polski, które gotowe były otwarcie stawiać kwestie niepodległości. To jest przecież Związek Walki Czynnej, to jest przecież Strzelec, to jest Tymczasowa Konfederacja Stronnictw Niepodległościowych – może tutaj troszkę mylę się w nazwach. Te wszystkie formy organizacyjne należy łączyć z Józefem Piłsudskim. Wydawałoby się, że mało realne, panował przecież jeszcze wtedy pokój. Austro-Węgrom powodziło się dobrze, Galicji powodziło się dobrze. Administracja była już kompletnie spolszczona, pułki armii austro-węgierskiej stacjonujące w Galicji stawały się coraz bardziej polskie. A jednak Marszałek liczył na wojnę i liczył słusznie. Liczył, że w tej wojnie trzeba dysponować jakąś siłą. Długo by opowiadać, jak ta siła, począwszy od wschodniego i zachodniego regionu, powstawała w roku 1914. Rezultatem były jednak brygady. Brygady wchodzące w skład Legionów. A dowódcą pierwszej brygady był brygadier Piłsudski. Czy żołnierzy tych brygad było dużo? Nie. To były formacje, których pełny skład odpowiadał może dwóm dywizjom. Ale brygady te biły się tak, że uzyskały sławę zarówno w armii austriackiej, pruskiej, jak i zresztą rosyjskiej. To klasa polskich żołnierzy w tych jednostkach była przesłanką do ogłoszenia aktu z 1916 r., aktu kiedyś niedocenionego z 5 listopada 1916 r., który jednak stanowił krok niezmiernie istotny. Oto po stu latach od Kongresu Wiedeńskiego powiedziano, że będzie jakieś państwo polskie. Jakie? Nieduże, zależne, ale jakieś państwo polskie. Zaczęły powstawać zaczątki administracji i Marszałek Piłsudski włączył się w te działania. Był szefem wydziału wojskowego wydawałoby się w operetkowej Tymczasowej Radzie Stanu. Uznał jednak, że działalność należy prowadzić i prowadził ją dotąd, dopóki sądził, że jest ona dobra dla Polski. Kiedy zorientował się, jakie będą dalsze losy I wojny światowej, a po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny wydawało się to przesądzone, poszedł na starcie z niemieckim okupantem, został internowany i to też była decyzja słuszna. Nie wszyscy ją podjęli, bo przecież tak zwani aktywiści organizowali – to zresztą też wyszło na dobre – polską administrację, a w końcu nawet i polskie gabinety, polskie rządy od końca 1917 r., o których wspominałem. Piłsudski jednak tych spraw na rękach, można powiedzieć, nie miał, a więc był człowiekiem z czystą kartą. Miał już poważny autorytet, był wojskowym i to właśnie pozwalało mu w latach 1918-1919 stworzyć coś, co można określić najkrócej – państwo polskie, państwo z silną armią, państwo może jeszcze nie odpowiednio sprawne, ale jednak państwo. W co wtedy wierzył Marszałek Piłsudski – to też warto wiedzieć. Marszałek Piłsudski był głęboko przekonany w tym okresie, że demokracja jest najlepszym i najskuteczniejszym sposobem rządzenia. Bardzo szybko zarządził wybory. Z tego, co pisał, z tego co, mówił w tym czasie, wydawało się jasne, że wierzy w to, że odpowiednie problemy rozwiąże on, odpowiednie Sejm, odpowiednie rząd. Rzeczywistość okazała się bardziej skomplikowana. W szczególności zamach na Prezydenta Narutowicza zrobił na Marszałku bardzo duże wrażenie. Stracił wiarę w to, że Polską da się naraz rządzić w pełni demokratycznie i w pełni skutecznie. Stąd wydarzenia roku 1926, które z dzisiejszego punktu widzenia kraju będącego w Europie, kraju przywiązanego do demokracji, w Europie przywiązanej do demokracji, w świecie, gdzie armia stoi rzeczywiście poza polityką, bo wtedy tak nie było, tego oczywiście akceptować się nie da. Ale należy zapytać, czy z tych dróg, które były możliwe, tamta droga nie była jednak względnie najlepsza, powtarzam względnie najlepsza. Stąd też i ostatnią część życia Wielkiego Marszałka należy traktować jako pozytywną, choć z pewnymi plamami.