Jego nieliczne wypowiedzi z tego okresu, które znamy wyłącznie z pośrednich przekazów, można uznać za swoisty polityczny testament pozostawiony następcom. I tak podczas tzw. Zgromadzenia Lokatorów, czyli narady w Belwederze z udziałem wszystkich po majowych premierów w marcu 1934 r., Piłsudski stwierdzał, iż nie wierzy, by utrzymanie dobrych stosunków obu sąsiadami miało trwać wiecznie. Dobre stosunki z Niemcami mogą trwać jeszcze 4 lata (podkr. moje – TG) ze względu na przemiany psychiczne, jakie dokonują się w narodzie niemieckim. Moment wybuchu potencjalnego konfliktu należało, zdaniem Marszałka, maksymalnie odwlekać w czasie, co po jego śmierci mogło okazać się trudne do wykonania. Gdyby do niego doszło uznawał za celowe powołanie Rządu Obrony i Jedności Narodowej jak to miało miejsce w 1920 r. Z jego inicjatywy powstał nawet projekt stosownego aktu prawnego podpisanego przez prezydenta Mościckiego. W 1939 r. zamysł ten próbował bez powodzenia zrealizować gen. Kazimierz Sosnkowski. Podczas tego spotkania Komendant wytyczył również 3 główne cele polskiej polityki. Były to: 1/ utrzymanie dobrych stosunków z bezpośrednimi sąsiadami (przede wszystkim Niemcami i Rosją), 2/ nigdy „nie zniżać głowy”, tj. przestrzegać godności państwa i narodu bo w polityce to zawsze daje dobre rezultaty, 3/ zadania Polski są na wschodzie, gdzie może ona stać się czynnikiem wpływowym; nie należy natomiast mieszać się w rozgrywki na zachodzie Europy. W innym miejscu, ale niemal w tym samym czasie (wiosną 1934 r.). stwierdzał: „Mając te dwa pakty siedzimy na dwu stołkach. To nie może potrwać długo. Musimy wiedzieć, z którego najpierw spadniemy i kiedy.” Dlatego też powołał specjalną komórkę wojskową pod nazwą Laboratorium, kierowaną przez gen. Kazimierza Fabrycego. Jej zadaniem było stałe monitorowanie sytuacji w Rosji i Niemczech aby jak najwcześniej uchwycić moment pojawienia się zagrożenia dla Polski ze strony jednego z sąsiadów lub obu równocześnie. I takiej bowiem możliwości Piłsudski, inaczej niż jego kontynuatorzy, nie odrzucał całkowicie. W kwietniu 1933 r. mówił: „Marzeniem Niemiec jest doprowadzenie do kooperacji z Rosją jak za czasów Bismarcka. Dojście do takiej kooperacji byłoby dla nas zgubą. Do tego dopuścić nie można. Mimo ogromnych różnic w systemach i kulturze Niemiec i Rosji trzeba stale pilnować tej sprawy. Na świecie powstawały już dziwniejsze sojusze.” Wskazywał przy tym pewne możliwe sposoby przeciwdziałania takiej sytuacji w zależności od zmieniającej się koniunktury. Uważał, że zagrożenie ze strony Rosji jest nadal bardziej prawdopodobne jednak w dłuższej perspektywie to Niemcy stanowią większą groźbę dla Polski. W przypadku równoczesnej obustronnej agresji (wariant R+N) nakazywał stawienie symbolicznego oporu w Warszawie, na placu swego imienia. W szerszym kontekście przewidywał nieuchronne załamanie się całego ładu wersalskiego w Europie i oceniał, że pierwszym państwem, które się zawali będzie Czechosłowacja. Niepokoił go również los sojuszniczej Francji. „Boję się o los Francji w wojnie z Niemcami- mówił. Francja tej wojny nie wygra.”

Wszystkie te wypowiedzi, cytowane za Kroniką życia Józefa Piłsudskiego 1867 – 1935, t. 3, opracowaną przez W. Jędrzejewicza i J. Ciska, wskazują, że Piłsudski w sposób trafny i przenikliwy oceniał rozwój sytuacji międzynarodowej, widział szybko narastające zagrożenia dla ciągle kruchej polskiej niepodległości. Do końca podejmował też próby osłabienia niebezpieczeństw. Pozostawił wreszcie wskazania dla następców jak zachować się w momentach krytycznych. Ostatniego z nich udzielił min. J. Beckowi już na łożu śmierci (wieczorem 10 maja 1935 r.). „Trzeba, jak długo to możliwe, utrzymać obecne stosunki z Niemcami. Za wszelką cenę musicie utrzymać przymierze z Francją i co więcej, starajcie się w to wciągnąć Anglię. To wydaje się dziś niemożliwe, ale trzeba wytrwale do tego dążyć.” Nie wszystkie z tych wskazań, będących rodzajem testamentu politycznego Marszałka, zostało należycie zrozumianych, nie mówiąc już o ich realizacji.

Tomasz Gąsowski