"W niedzielę 22 V 1898 r. odbył się tutaj obchód Mickiewiczowski. O godz. 10-tej rano wyruszyły reprezentacje i stowarzyszenia zebrane na podwórzu magisterskijm i przed gmachem «Sokoła» na nabożeństwo. Polska młodzież z gimnazjum, szkoły realnej, seminarium nauczycielskiego ze swoją muzyką, ustawiona w szeregach z własnej inicjatywy, otwierała pochód. Reszta tworzyła czworoboki, w których postępowała: rada powiatowa z ordynatem Czarkowskim-Golejowskim w polskim stroju, rada miejska z burmistrzem dr Łuczakowskim, T-wo Przyjaciół Muzyki z wieńcem, «Sokół» ze sztandarem, «Jad-Charuzim» stowarzyszenie rękodzielników, izraelskie stowarzyszenie dobroczynności «Humanitas» z wieńcem, izba związku rękodzielników z pięcioma korporacjami i sztandarami...Z kościoła ruszono pod pomnik Mickiewicza. Pan Michałowski wygłosił mowę, po czym złożono od młodzieży wieniec laurowy, od Polek i stowarzyszenia «Humanitas» wieńce. Podczas pochodu z kościoła zaczął padać descz, zamieniając się w ulewę..." (Nr 153, Dziennik Polski, Lwów 4 VI 1898 r.)

a3_002_1

Kurs sanitarny prowadzony przez czerwony Krzyż w przededniu wybuchu wojny. W kursie wziął udział "cały towarzyski Tarnopol: panie i lekarze", jak wspominał ofiarodawca tego zdjęcia Stanisław Kiszelka. (Dar S. Kiszelki, Wrocław 1986 r.)

a3_004v_1

Zdjęcia dzieci z "Ochronki Polskiej" w Tarnopolu, zrobione tuż po wybuchu wojny światowej przypomina, że wśród plag niesionych przez wojny, jedną z najgorszych jest "produkcja" sierot...Godzi się więc otworzyć ten tom albumu tym złowieszczym "memento". Wychowanice "Ochronki Polskiej" zbudowanej w Tarnopolu w 1904 r. Wśród sierot s. Karolina Jastrząbek. (Dar s. Agnieszki Szelągiewicz, Stara Wieś 1978 r.)

a3_006_1

W austriackim wojsku... Stoją od lewej: 1., 2., 3. Bubnicki Henryk, 4. Kaliszewska Anna (Bubnicka), 5. Mazurkiewicz Władysław (matura 1908-II gimn). Siedzą: 1. Kaliszewska Maria, 2.,3., (Fot. Kaliszewski 1914, dar M. Czarneckiej-Witkowskiej, Zabrze 1978 r.)

a3_007_1

K.u.K Inftr. Brigade "Sanitätsanstalt" 14 XII 1915 r. Stefan Juzwa na białym koniu. (Dar S. Juzwy, Gliwice 1984 r.)

a3_007_2

W zajętym przez Rosjan Tarnopolu - 1915 r. Rosyjskie lotnictwo polowe na łące przy ul. Białeskiej. (Fot. Kiszelka, dar Z. Kiszelki, Opole 1978 r.)

a3_008_1

Wypadki wojenne rozrzuciły Tarnopolan po świecie. Niektórzy zostali ewakuowani przez opuszczające miasto władze austriackie na Węgry, gdzie znalazł się nauczyciel seminarium nauczycielskiego z Tarnopola, Zygmunt Turecki z rodziną. Zdjęcie z 1915 r. Körmend na Węgrzech. Siedzą od lewej: 1.Turecka Maria, 2. Turecki Zygmunt, 3. Turecka Zofia. (Dar M. Maj-Smoluchowskiej, Kraków 1985)

a3_009_1

Szkoła polska w Körmend. Siedzą od lewej: 1.Turecka Maria, 2. Turecki Zygmunt, 3. Turecka Zofia.(Dar M. Maj-Smoluchowskiej, Kraków 1985)

a3_009_2

Z kolei okupant rosyjski internował Tarnopolan i wysyłał ich na Syberię. Kolonia polska w Jewsiejewie - 20 VIII 1916 r., poczta batagańsk, Syberia. na odwrocie fotografii dedykacja dla profesora Spittala: "Kochanemu Profesorowi w dowód pamięci od kolonii polskiej w Jawsiejowie. Jawsiejowo 20 VIII 1916 r. (Ze zbiorów prof. E. Spittala, dar M. Czechowskiego, Pilchowice 1984 r.)

a3_010_1

Kolonia polska w Jewsiejowie na Syberii. 1917 r. Od lewej, jako drugi Spittal Eugeniusz (wywieziony z Tarnopola przez Rosjan). (Ze zbioru prof. E. Spittala, dar M. Czechowskiego, Pilchowice 1984 r.)

a3_011_1

W czasie I wojny światowej w Romanowym Siole. Siedzą od lewej: 1. Morawski Zbigniew, 2. Litwinówna Maria, 4. Morawska Waleria. (Dar D. Pytel-Fleming, Warszawa 1984 r.)

a3_012_1

"... przez Tarnopol, jako główny węzeł kolejowy przesuwały się niezliczone masy wojsk na front, przewożono ogromne zapasy amunicji i żywności. Dla dalszego, łatwiejszego dowozu na front południowo-wschodni wybudowano drugi tor do Berezowicy Wielkiej, gdzie założone zostały wielkie magazyny żywnościowe. Z rezerwuaru ludzi, jakim Rosja rozporządza, zatrzymywały się w Tarnopolu rzesze żołnierzy różnych narodowości. Ludność miejscowa miała wiele sposobności do etnograficznych obserwacji. Kałmucy, Kirgizi, Sarci (robotnicy z południowej Mandżurii), liczne inne zastępy, dalej oddział Belgów w liczbie kilkuset osób, przydzielonych do karabinów maszynowych... tu i ówdzie drobna postać oficera japońskiego, wreszcie mniejszy oddział francuskich, angielskich oficerów i żołnierzy..." ("Czas", nr 366, 9 VIII `1917 r.). (Ze zbioru T.Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r., pocztówki wydane w 1916 r. nakładem Księgarni Podolskiej w Tarnopolu)

a3_013_1

Czerkiesi w Tarnopolu, 1914-1917. (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_014_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_015_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_015_2

Żołnierze carscy przed budynkiem szpitala wojskowego przy ul. Mickiewicza w Tarnopolu 1916 r. (Fot.prof. A. Solecki 1916, dar J. Soleckiej-Górkiewicz, Kraków 1978)

a3_016_1

W odległym od Tarnopola Piotrogrodzie wybucha 13 III 1917 r. rewolucja zwana "lutową". Dnia 15 III 1917 r. abdykuje Mikołaj II, car Wszechrosji. Władzę przejmuje rząd tymczasowy z księciem Lwowem na czele. A 1-go maja 1917 r. na plac Sobieskiego i Dominikański wylewają się rzesze rosyjskiego żołdactwa, by święcić 1-go maja. Tarnopolski fotograf W. Laub stanął na dachu hotelu Puntscherta i utrwalił ten moment na kliszy swego aparatu, by później wydać je, jako pocztówki dzięki T. Rudziewiczowi znalazły się w tym zbiorze. (Dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_017_1

Przesunięcie obiektywu kamery Lauba w prawo. Widok na ulicę Kościelną (późniejsza ul. 29-go Listopada) z częścią budynku "Pułkownikówki" i Kasyna Oficerskiego. Za chwilę uformuje się pochód, który przejdzie ulicą Trzeciego Maja... (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_018_1

Czoło pochodu 1-szo majowego (1917 r.) wchodzące w ulicę Mickiewicza. Z tyłu widoczna ulica Trzeciego maja. (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_019_1

Gdy w Tarnopolu wiecują sołdaty, trzeszczy i rwie się front austriacko-węgierski. W dniach 2-6 V 1917 r. przełamanie frontu rosyjskiego pod Gorlicami. Dnia 9 VI 1917 r. padł Przemyśl, a 15 VI 1917 r. przybywa do Tarnopola sam Kiereński. (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_020_1

"... dostajemy się wreszcie do Zagrobeli, położonej tuż u bram Tarnopola. Znany doskonale całemu Podolu dwór ordynata Czarkowskiego spalony w gruzach..." ("Kurier Lwowski" nr 371, 9 VIII 1917 r.)

a3_021_1

Poprzez czwarty łuk (od lewej) widoczna jest cerkiew nad stawem. (Dar M. Gołębiowskiego, Warszawa 1985 r.)

a3_022_1

"Droga do miasta przebiega w niewielkim oddaleniu od stawu. Po prawej jej stronie ciągnął się długi szereg domów. Była to jakby szyja pomiędzy głową-Zagrobelą, a kadłubem-Tarnopolem. Szyja ta obecnie znikła i tylko zwaliska wskazują jej miejsce. Dostajemy się na ulicę Lwowską. Cerkiew ucierpiała mocno z powodu bombardowania..." (Dar H. Stolarz-Chałupkowej ze zbioru T. Rudziewicza, Kraków 1985 r.)

a3_023_1

"Ulica Lwowska... ok 75% wzniesionych tu prawie wyłącznie żydowskich domostw uległo zniszczeniu, a około 80% sklepów zrabowano doszczętnie i przeważnie podpalono..." (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_024_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_024_2

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_025_1

"Słynna z brudów i okropnych wyziewów ul. Perla przestała niemal istnieć..." (Dar S. Sediaha-Augustyniakowej, Jelenia Góra 1978 r.)

a3_025_2

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_026_1

"... w opłakanym stanie znajduje się zamek Tarnowskich, który do czasu wojny służył za koszary. Dziś sterczą tylko mury i nie wszystkie - i nie wiadomo czy zamek da się wogóle kiedykolwiek przywrócić do pierwotnego stanu. Niżej położone koszary Franciszka Józefa ocalały, choć próbowano je podpalić..." (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_026_2

"... ulica Trzeciego Maja bodaj czy nie najsilniej odczuła grozę wojennego stanu. Gros tej ulicy spalone niemal doszczętnie. Zewsząd sterczą nagie mury, upiorne świadki zdarzeń co przeszły tędy... spłonęły kamienice Frantza, Boreckiego, znanych kupców, Neuhoffa, Pinelesów, Grüna i wielu innych...Jakimś trafem ocalała kamienica Sochaniewicza dzięki temu, że chwytający jej co chwila pożar niezmordowanie tłumiły w samym zaczątku życzliwe sąsiedzkie ręce... Kawiarnia Wiedeńska zniszczona zupełnie..."

a3_027_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_027_2

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_028_1

Róg ul. Mickiewicza i 3-go Maja. (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_028_2

Reprodukcje z "krainy ruin, tyfusu i niedoli" Jana Zamorskiego - 1922 r.

a3_028_3

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_029_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_029_2

Fot. T. Kiszelki - 1917 r. Dar Z. Kiszelki, Opole 1978 r.

a3_030_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_030_2

"Przechodząc z ul. Trzeciego Maja na ul. Pańską (Mickiewicza), stwierdzamy z ubolewaniem, że i jej nie oszczędziły okropności wojenne. Tu rabowano mienie, a zrabowawszy, podpalano - taktyka, którą zresztą soldateska rosyjska i ochotnicy czescy przestrzegali w całym mieście. Budynek magistratu uchował się szczęśliwie (rozbił w nim namioty obecnie pruski generał v. Oetzen). Budynek pocztowy doznał nieznacznego stosunkowo uszkodzenia, budynek Towarzystwa Szkoły Ludowej stoi prawie nietknięty ... kamienica, w której mieściła się prokuratoria państwa, została zdemolowana i spalona, dalej rzędem zgorzały realności dr Parnasa, gdzie mieściła się Składnica Kółka Rolniczego, adw. dr Mantla, Adlera, Klanga, gmach Banku Hipotecznego, ocalał Hotel Podolski. Po przeciwległej stronie spłonęła realność Schütza, gdzie mieściła się apteka Krzyżanowskiego, którą najpierw zrabowano, a w sobotę wieczorem podpalono. Nadjechał wówczas automobil z kilku beczkami nafty, poczem pod kierunkiem oficera oblano naftą urządzenia wewnętrzne, które w ten sposób podsycone stały się niszczycielskim zarzewiem dla całej obszernej kamienicy. Spłonęło dalej wiele realności..." (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_031_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_032_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_032_2

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_033_1

Reprodukcja z "Z krainy ruin, tyfusu i niedoli" J. Zamorskiego - 1922 r. (Pocztówka ze zbioru T. Rudziewicza)

a3_033_2

Reprodukcja z "Z krainy ruin, tyfusu i niedoli" J. Zamorskiego - 1922 r.

a3_033_3

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_034_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_034_2

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_035_1

"Z ul. Mickiewicza zdążymy ku dworcowi ulicą Agenora, przy której obok innych kamienic spłonęła na rogu Sokoła kamienica Bauera ... przyległa do kolei ulica zwana dawniej ulicą «Romansówka» (Kochanowskiego) również mocno poturbowana... gmach elektrowni miejskiej został wraz z całym wewnętrznym urządzeniem, uzupełnionym nową dynamomaszyną na krótko przed wybuchem wojny, wysadzony w powietrze..." (Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985)

a3_036_1

Elektrownia.

a3_037_1

Ze zbioru T. Rudziewicza, dar H. Stolarz-Chałupkowej, Kraków 1985 r.

a3_037_2